پروژه پاورپوینت آشنایی با معماری اسلامی - مقاله در مورد کاروانسراها 83 اسلاید | گروه معماری پارساکد

تاريخچه:
نياز انسان به سرپناه نه تنها در حال حاضر بلكه درسفر هم از روزگاران باستان مورد توجه بوده است. در ايران زمين از گذشته بسيار دور آثار و مظاهري ازاين گونه پناهگاهها و استراحتگاههاي بين راه ديده مي شود. در دوران اسلامي ايجاد اين گونه بناها با ويژگيهاي گوناگون در شهر و روستا جاده هاي حاشيه كوير و معابر كوهستاني با نامهاي مختلف چون رباط و كاروانسرا رو به توسعه و گسترش نهاد.
عملكردهاي گوناگوني كه در گذشته كاروانسرا به عهده داشته باعث گرديده نامهاي متفاوتي براي اين گونه بناها در فرهنگ لغات جاي گيرد

از جمله: كاربات، رباط، ساباط و خان.
اين بناها در واقع داراي عملكرد و ظايفي مشابه كاروانسرا بوده ول از نظر ويژگيهاي معماري تفاوتهايي داشته اند. نام كاروانسرا تركيبي از كاروان (كاربان) به معني جمعي مسافر كه گروهي سفر مي كنند و سراي به معني خانه و مكان هر دو كلمه ماخوذ از پهلوي ساساني است. منابع تاريخي حكايت از آن دارند كه بنيانگذار احداث بناهاي مورد بحث ما هخامنشيان بودند هرودوت مورخ يوناني در كتاب پنجم خود از منزلگاههايي گفتگو مي كند كه توسط هخامنشيان بين شوش و سارد ساخته شده بود .

برای توضیحات بیشتر و دریافت فایل به ادامه مطلب مراجعه نمائید…

اين مورخ از 111 بناي شبيه كاروانسرا (چاپارخانه) نام مي برد كه در طول حدود 2500 كيلومتر فاصله بين پايتخت هخامنشي و بابل ساخته شده و كاروانيان سه ماهه آن را طي مي كردند گرچه نمونه اي از بناهاي ياد شده از عهد هخامنشي به جاي مانده است.
در دوره اشكاني همانند عهد هخامنشي توسعه راهها و ايجاد ايستگاههاي بين راه و حمايت از كاروانيان اهميت فوق العاده اي يافت و درمسير اغلب جاده ها بويژه در مسير جاده معروف ابريشم ساختمانهايي شبيه كاروانسرا ايجاد شد. ولي با مقايسه با دژها و شهرهاي اشكاني كه اخيراً در دشت گرگان شناسائي گردديد مي توان احتمال داد كه كاروانسراهاي آن زمان به صورت مربع يا مستطيل وبا مصالحي چون خشت و آجر بنا گرديده و اطاقها اصطبلهائي در اطراف داشته است.
ويژگيهاي ساختمانهاي وابسته به راه:
1) ساباط: اين واژه كه تقريباً به همه زبانهاي خاوري و باختري و آرامي و ايراني و فرنگي و تازي رفته در زبانهاي ايراني و منجمله فارسي ريشه كهن دارد جزء اول آن سا به معني آسايش و جزء دومش پسوند بات نمودار ساختمان و بنا و آبادي و عمارت است و در آخر بسياري از واژه ها چون رباط و كاربات و خرابات و جز اينها آمده و روي هم رفته بجاي آسايشگاه و استراحتگاه امروز بكار مي رفته است.
ساباط به كليه بناهاييكه به منظور آسودن بپا مي شده چه در شهر و چه در بيرون شهر از آن اطلاق مي شده در شهرستانهاي جنوبي ايران هنوز هم اين واژه درست در جاي خود بكار مي رود.

2) رباط: رباط منحصراٌ به ساختمانهاي كنار راه و به ويژه بيرون از شهر و آبادي اطلاق مي شود و از روزگاري بسيار كهن به زبان تازي راه يافته و حتي از آن فعل نيز ساخته اند و رباط به معناي منزل گرفتن و آسودن در ميان راه بكار مي رفته وشايد بر خلاف آنچه در آغاز به نظر مي آيد ربط و ارتباط هم از اين واژه آمده نه اينكه رباط مشتق از ربط باشد.
رباط علاوه بر حوض و آب انبار داراي اتاقهاي متعددي است كه گرداگرد حياطي را فرا گرفته و مسافران مي توانند يك يا چند شب در آن بياسايند.

3) كاربات: كاربات چنانچه پيداست خانه كاروان است و پيش از اسلام بجاي كاروانسرا بكار مي رفته و آن نيز مانند رباط داراي اتاق و حوض و يا پاياب است و گاهي فقط دو يا سه اتاق دارد و نمونه آن در آباديهاي كنار شاهراه كهن فارسي خودنمايي مي كند.
4) كاروانسرا: به رباطهاي بزرگ و جامع كاروانسرا مي گويند چه در شهر و چه بيرون از آن باشد.
كاروانسرا علاوه بر اتاق و ايوان داراي باره بند و طويله و انبار است و اغلب ورودي آنرا بازار كوچكي بنام غلافخانه تشكيل مي دهد.

گاهي در دو سوي در كاروانسرا و رباط برجهايي بر جاي گرفته كه در مواقع ناامني مورد استفاده مدافعان و راهداران قرار مي گرفته است.
5) خان: خان نيز همان كاروانسرا است و اين ويژه در زبان تازي بطور مطلق بجاي كاروانسرا بكار گرفته شده است.
كاروانسراها در دوره اسلامي:
در ادواراسلامي عوامل متعددي در شكل يابي توسعه و گسترش كاروانسراها دخالت داشته كه اهم ان عوامل مذهبي، نظامي واقتصادي است و در اين ارتباط انوع كارونسراها از نظر نقشه به وجود آمد. همانند ديگر ابنيه دوره اسلامي اطلاعات درباره كاروانسراهاي اوايل اسلام اندك است. سلسله هاي اوايل اسلام ايران مانند آل بويه، سامانيان و آل زيار به ايجاد بناهاي عام المنفعه چون كاروانسراها و آب انبارها اهميت فوق به صورت چهار ايواني بنا گرديده از جمله يادگارهاي آن زمانست العاده اي مي دادند ورباط چاهه ياماهي در كنار جده مشهد – سرخس كه. قرن پنجم ه.ق عصر شكوفائي هنرهاي اسلامي بويژه معماري است. شيوه و سبك معماري اين عصر در احداث بناهايي چون مساجد ، مدارسو كاروانسراها تقريبا همانند گرديد و نقشه بناها به صورت 2 ايواني و 4 ايواني رواج يافت.
. زيباترين نمونه از كاروانسراهاي اين دوره رباط يا كاروانسراي شرف در خراسان است اين كاروانسرا يادآور زماني است كه جاده خراسان از اهميت فراواني برخوردار وده و رونق تجارت و امنيت كامل راهها در سراسر ايران وجود داشته است. آغاز قرن هفتم ه.ق مصادف با حملات ويرانگر مغول و نابودي و خرابي بسياري از شهرهاي آباد ايران بود. ولي ديري نگذشت كه جانشينان آنها يعني ايلخانيان مجدداً سازندگي را با بهره گيري از تجربيات و سنتهاي متقدم ادامه داده و راه جديدي را آغاز كردند.
در سفرنامه ماركوپولو به هنگام مسافرت او در مسير يزد – كرمان مي خوانيم:

يزد شهر بزرگي است ساكنين آن مسلمانند در صورتيكه بخواهند از شهر خارج شوند بايد هشت روز تمام از صحرائي بگذرند كه در آن سه محل (كاروانسرا) براي اطراق مسافران ساخته اند. از كاروانسراهاي اين دوره كه عموماً با نقشه چهار ايواني بنا گرديده مي توان كاروانسراهاي مرند، سرچم، جلفا در آذربايجان و رباط جهان آباد يا سپنج در جاده خراسان و رباط انجيره (با نقشه 8 ضلعي نامنظم) در جاده يزد – مشهد را نام برد.
فعاليتهاي معماري و ايجاد كاروانسراها در دوره تيمور ادامه يافت. در مورد كاروانسراهاي اين دوره اطلاعات جالبي در سفرنمه كلاويخو سفير دولت اسپانيا در دربار تيمور ثبت است. بدون شك عصر طلائي ايجاد كاروانسراهاي ايران متعلق به دوره صفوي است. در اين مورد مي توان كاروانسراهاي راه زيارتي خراسان را كه از كرمانشاه شروع و به مشهد ختم مي شده است نام برد.
از طرفي نيز ايجاد جاده هاي بزرگ زميني و توسعه كشتيراني منجر به صدور كالاهاي تجارتي ايران به كشورهاي اروپائي در غرب وچين و هندوستان در شرق شد كه در نتيجه تعدادي كاروانسرا نيز در اين مسير تجارتي احداث شد. تارونيه سياح فرانسوي كه چندين بار طي سالهاي 1079-1042/ 1668 – 1633 به ايران سفر كرده اطلاعات جالبي دردباره كاروانسراها بويژه كاروانسراهائي كه در آنها اقامت كرده مي دهد.
همچنين او به هنگام مقايسه كارونسراهاي ايران و تركيه مي نويسد:
كاروانسراهاي ايران زيباتر و از نظر زندگي به مراتب راحتتر از كاروانسراهاي عثماني است.

شاردن درباره اصفهان وكاروانسراهاي اصفهان مي نويسد:
در اصفهان 162 مسجد و 48 مدرسه و 1082 كاروانسرا و 272 حمام وجود دارد. در زمان صفويه كاروانسراهاي درون شهري نيز توسعه يافته و از اهميت ويژه اي برخوردار گرديد. در يك طومار خطي كه در موزه بريتانيا موجود است حدود 40 كاروانسرا را نام مي برد كه در اطراف ميدان شاه (امام خميني) بنا شده و هر يك مخصوص خريد و فروش كالاي بخصوصي بودند.

در عصر صفوي تغييراتي در نقشه كاروانسراها به عمل آمد به اين ترتيب كه علاوه بر نقشه چهار ايواني كاروانسراهائي با نقشه مدور هشت ضلعي، چند ضلعي ، دو ايواني ، نوع كوهستاني و … با توجه به موقعيت جغرافيايي و مكان محل ساخته شد. در دوره هاي افشاريه، زنديه و قاجاريه در ساختار كاروانسراها تغييرات چنداني به عمل نيامده و ايجاد آن به شيوه گذشته ادامه پيدا كرد. همچنين تعداد زيادي از كاروانسراهاي عهد صفوي نيز در عهد قاجاريه تعمير و بازسازي شد. به اين ترتيب 25 قرن از بنياد كاروانسراهاي ايران مي گذرد. مشاهده مي شود كه با گذشت زمان كاروانسراها جنبه هاي مذهبي ، نظامي و سياسي را از دست داده و فقط جنبه اقتصادي آن است كه توانسته با نامهايي چون سرا و تيمچه در بازارها و محلهاي بازرگاني به حيات خود ادامه دهد.

ويژگيهاي كاروانسرا
شيوه معماري محل و منطقه مصالح ساختماني و موقعيت جغرافيايي نقش موثري در ايجاد اينگونه بناها داشته است. ساختمان كاروانسراها معمولا داراي حصاري است كه در گوشه و گاهي در ميان اضلاع و ديوارهاي آن برجهائي قرار گرفته به طوري كه دروازه ميان دو برج يا شبه ستون جاي دارد و داراي سردري است كه گاهي برفراز آن ساختمان دو طبقه اي ساخته اند. در كاروانسراها اطاقهاي مسافران معمولا پيرامون حياط ساخته مي شد و پشت آنها اصطبل قرار داشته كه درب ورودي اصطبلها در چهار گوشه داخلي بنا قرار داشته و گاهي در ايوان حياط باز مي شده است. كاروانسراهائي كه در دشت ها ساخته شده اند عموماً يك طبقه هستند و در بعضي از آنها دروازه ورودي و روي ايوان جبهه مقابل ورودي اطاق يا اطاقهائي براي نگهباني كاروانسرادار يا مامورين ساخته مي شده است. ولي كاروانسراهاي تجارتي داخل شهرها عموما دو طبقه هستند.

و….

بعضی از اسلایدها: