برخلاف معماری معاصر غرب، در مورد آغاز معماری معاصر ایران هیچ اتفاق نظری وجود ندارد. بعضی سال 1300 شمسی را که مقارن با شروع دوره پهلوی اول و همزمان با اقدامات و اختلافات تجدید گرایانه است، به عنوان نقطه عطف تاریخ معماری قلمداد می¬کنند که این به طور ضمنی در بین همگان پذیرفته شده است و معمولاً به آن استناد می¬شود. بعضی دیگر تاریخ انقلاب مشروطه را که با تغییرات سیاسی و اجتماعی در ایران همراه است، نقطه عطف و آغاز معماری معاصر می¬دانند اما به نظر می¬رسد آغاز تحولات و جریان فراگیری معماری معاصر ایران را باید از زمان قاجار که مقارن با جریان¬های نوظهور معماری است، دنبال کرد و از طریق ویژگی¬های معماری بناهای شاخص و زمینه¬ساز تاریخی آن دوره، به تعیین نقطه آغاز معماری معاصر ایران پرداخت. در جستجو برای تاریخ و مبدا معماری معاصر ایران، پی می¬بریم که تا اواسط دوره قاجاریه معماری و هر آنچه که به آن مربوط می¬شود. در نوعی پیوستگی و به صورت مجموعه¬ای واحد قابل درک و تحلیل است. با اینکه اشکال، فرمها و روشهای مختلف طرح و اجرای ساختمان¬ها توسط صاحب¬کاران و معماران بسته به شرایط مختلف زمان و مکان تغییر کرده¬اند، ولی در تمام مراحل کار توازن و تناسبی مستحکم بین جامعه و معماری برقرار بوده است و تنها در جزئیات، بر اثر اعمال سلیقه معماران یا خواست صاحب¬کارن، تغییراتی اندک به چشم می¬خورد. بدین ترتیب می¬توان گفت که تا اواسط دوره قاجاریه، تغییرات یا تفاوت¬های میان بناهای دوره¬های مختلف عمدتاً در سطح بیان معماری است، اما از این دوره به بعد و مشخصاً از دوره سلطنت ناصرالدین شاه رابطه معماری و جامعه کم¬کم تغییر می¬یابد و این تغییر در دوره پهلوی به اوج خود می¬رسد. در زمان ناصرالدین شاه به علت توسعه روابط و ارتباطات جامعه سنتی ایرانی با دنیای مدرن غرب، به ناچار دگرگونی¬هایی در تمام زمینه¬ها صورت می¬گیرد. یکی از عوامل موثر در این دگرگونی¬ها را مسافرت¬های مکرر ناصرالدین شاه به کشورهای اروپایی می¬دانند. در حقیقت دوره سلطنت ناصرالدین شاه را می¬توان سرآغاز تحولات گوناگون در بینش و سپس فرم و ساختار معماری ایران در نظر گرفت. طی این دوران سفر کردگان به فرنگ بعد از مشاهده ساختمانهایی به سبک فرنگی شدند. آنها با خود تصویرها و کارت¬پستالهایی از بناهای غربی به ایران آوردند و از معمارباشی¬ها خواستند که ساختمانهایی شبیه آنها اجرا کنند. معمار باشی¬های ایران نیز که به غرب سفر نکرده بودند و اطلاعی ار چون و چرای کار امرا و فرنگ رفته¬ها نداشتند، سعی کردند که این فرم¬های فرنگی را با مصالح و روشهای ساختمانی ایران اجرا کنند. دو ساختمان باارزش دوره ناصری که مشخصه بینش فکری این دوران است، در شرق میدان بهارستان قرار دارند. یکی کاخ سپهسالار (مجلس شورای اسلامی) که تحت تاثیر معماری مغرب زمین است و دیگری مسجد شهید مطهری (سپهسالار) که طبق سنت معماری ایران ساخته شده است و در طرح و اجرای آن هیچ اثری از معماری غربی دیده نمی¬شود. ساختمان مجلس شورای اسلامی که در سال 1254 شمسی (مقارن با 1875 میلادی) توسط میرزا مهدی خان شقاقی، اولین معمار ایرانی تحصیل کرده در اروپا، ساخته شده است می¬تواند به عنوان نقطه عطف و شروع معماری معاصر ایران به شمار آید. زیرا در این ساختمان، برای نخستین بار در معماری ایرانی، فرم¬ها و قوس¬ها و تزئینات فرنگی با مصالح و شیوه ساخت ایرانی (آجرکاری ایرانی) اجرا شده است. از دیدگاهی دیگر که از مقبولیت بیشتری برخوردار است. شروع معماری معاصر ایران را می¬توان از حدود سال 1300 شمسی به بعد تصور کرد. دوره¬ای که در اثر تحولات سیاسی و اجتماعی، جریان زندگی اجتماعی و اقتصادی ایران تغییر کرد، سیمای شهرهای ایران متحول شد و بناهای لازم برای زندگی جدید مانند ادارات، کارخانه¬ها، بانک¬ها، ایستگاه¬های راه¬آهن، دانشگاهها و همچنین واحدها و مجموعه¬های مسکونی جدید در شهرها به وجود آمدند. این بناها برخلاف بناهای قبل از تاریخ معاصر که به دست معماران سنتی طراحی و ساخته می¬شدند، به تدریج به دست معماران تحصیل کرده طراحی شده¬اند. این عده را در ابتدا معماران غیرایرانی تشکیل می¬دادند. در این دوره معماران اروپایی و دانشجویان تحصیل کرده در غرب، در انتقال فرم¬ها و مهمتر از آن در انتقال تئوری¬های جدید معماری غرب به ایران و تحول معماری ایرانی، نقش به سزایی داشته¬اند. و سپس با تاسیس اولین مدرسه معماری ایران در حدود سالهای 1320 اندک¬اندک معماران تحصیل کرده ایرانی به معماران فارغ¬التحصیل غرب اضافه شدند. بر همین اساس تحول عمده¬ای در آموزش معماری ایران ایجاد شد و روش سنتی انتقال اصول اجرایی و نظری معماری که در گذشته به صورت سینه¬به سینه و یادگیری شاگرد زیرنظر استاد در کارگاه بود، تغییر کرد. در این دوره با گسترش تحصیلات عالیه در کشور و افزایش کاوش¬های باستان¬شناسی به تدریج تاریخ علمی جایگزین تاریخ اساطیری شد. شناخت و تحقیق در مورد تاریخ کشور مدون کردن آن به طریق علمی توسط محققان اروپایی و بعضاً ایرانی به صورت گسترده¬تری نسبت به قبل ادامه یافت. لذا علاوه بر ادامه معماری سنتی – اسلامی، در این دوره برای اولین بار پس از ورود اسلام به ایران معماری پیش از اسلام و نماها، تزئینات و سمبل¬های آن دوران مورد توجه معماران ایرانی قرار گرفت که در ضمن مورد تاکید پادشاهان و دولتمردان ایران نیز بود. از جمله تحولات مهم دیگری که در این دوره به وقوع پیوست. استفاده از مصالح جدید در امور عمرانی و ساختمانی بود. اگر چه در این دوره نیز اکثر ساختمانهای ساخته شده در ایران با مصالح سنتی اجرا می¬شد، ولی به تدریج در معدودی از ساختمانهای مهم دولتی و شهری استفاده از مصالح نوین آغاز و راه برای گسترش و جایگزینی این مصالح به جای مصالح قدیم باز شد. در میان تمام بناهائی که در خارج از ایران ساخته شده و به نوعی یادآور فرهنگ و تمدن ایرانی است می¬توان به تاج محل اشاره کرد. در میان تمام آثار تاریخی جهان کمتر بنائی است که مانند تاج محل با یادآوری تاریخ، این چنین با عشق و افسانه و هنر و تجمل آمیخته باشد. و تا این حد مورد توجه و علاقه مردم سراسر جهان قرار گیرد. همانگونه که بنای تاج بر عشق و ناکامی و ابهام استوار شده، این بنا را باید در مهتاب دید، مهتاب تمام آن عظمت آمیخته با تلخکامی بنا را در نظر مجسم می¬سازد و به قول رنه رده گروسه یادآور ظرافت زنانه شخصیت مدفون در آن است. تاریخچه: احوال پادشاهان بزرگ تیموریان چنان با احوال افراد خاندان میرزا غیاث¬الدین شیرازی آمیخته است که مطالعه زندگی یکی از این دو بدون توجه به دیگری امکان پذیر نیست. داستان آمدن میرزا غیاث¬الدین به اتفاق زن و فرزندانش به هند خود داستان جالب جداگانه¬ای است که نیاز به فرصت دیگر دارد، بانوی تاج که چنین بنای عظیمی را بر گورش ساخته¬اند نوه پسری میرزا غیاث¬الدین شیرازی است. میرزا غیاث¬الدین در دربار اکبر پادشاه به سرعت ترقی کرد، اما ترقی واقعی وی در عهد جهانگیر فرزند اکبر آغاز شد، با ازدواج جهانگیر با مهر النساء ملقب به نور جهان دختر میرزاغیاث، مقامات مهم درباره جهانگیر میان افراد این خانواده قسمت شد. میرزا غیاث صدراعظم و پسرش آصف¬خان سپهسالار شد و ملکه نور جهان چنان قدرتی در دستگاه سلطنت به هم رسانید که تا آن تاریخ هیچ ملکه¬ای نتوانسته بود کسب کند. بانوی تاج فرزند همین آصف خان و برادرزاده ملکه نور جهان است. پس از فوت جهانگیر، آصف¬خان داماد خود شاه جهان قرار گرفته بود به سلطنت رسانید. شاه¬جهان همسر خود را بسیار دوست می¬داشت و حتی در سفرهای جنگی نیز او را همراه می¬برد و در همه کارها با وی مشورت می¬کرد. مهر سلطنتی همیشه در نزد این بانو بوده است. نام وی تاج بی¬بی¬یا ارجمند بانو بوده و لقب ممتاز محل را جهانگیز پادشاه به وی داده بود وی هفده سال همسر با وفای شاه جهان بود در سال 1040 هجری (1629 میلادی) هنگام فارغ شدن چهاردهمین فرزند خود وفات یافت. وی هنگام وداع با همسر خود چنین گفت (… شاها گفته و شنیده ما را عفو فرمائید، عنقریب مسافرهستم… شاها در ایام محبوسی همدرد شما ماندم الحال که ایزد تعالی پادشاهی نصیب شما کرد و فرمانروائی جهان بخشید ما هم حسرت انتقال می¬کنیم و می¬رویم بنابراین دو وصیت با ماست. امید که هر دو قبول شوند. خدیو جهان اقبال نموده استسفار گردند بیگم صاحب فرمودند که حق تعالی شما را چهار پسر و چهار دختر آن داده است برای نام و نشان چنین کفایت می¬کند، چنان نشود که نسل دیگر از کسی پیدا شود که با هم جنگ و جدال دارند. وصیت دوم آن است که برای ما همچنان مکان تعمیر باید که بر منصه ظهور نایاب و کمال عجیب گردد. اعلیحضرت هر دو وصیت را به دل و جان قبلو فرمودند…) شاه جهان قول داد که هر دو وصیت زن محبوبش را محترم شمرده بدان عمل کند و الحق خوب هم از عهد هر دو کار برآمد زیرا در تمام مدت زندگی خود پس از فوت ملکه که سی و شش سال بود مجرد ماند و در تمام این مدت دخترش جهان آرا از او پرستاری می¬کرد، معروف است که تمام موی سر شاه جهان در سال دوم فوت ملکه سفید شد، اما آن آروزی نهائی ملکه برآورده نشد و فرزندانش در حیات پدر برای بدست آوردن تخت و تاج به کشمکش پرداختند شاه جهان از ملکه ممتاز چهار پسر و چهار دختر داشت، داستان زندگی داراشکوه پسر بزرگ جهان از لحاظ فرهنگ و تمدن ایرانی بسیار جالب است و نیاز به مقاله مستقلی دارد وی مردی ادیب و دانشمند و متفکر بود. پسر سوم شاه جهان اورنگ که بر برادرش دالشکوه حسد می¬برد، پدر را دستگیر و زندانی ساخت، برادران را کشت و خود به سلطنت رسید. شاه جهان وصیت دوم ملکه را نیز با وفاداری کامل عملی ساخت و بنای تاج محل دلیل برین مدعاست؛ سی و شش سال بعد بدن خود شاه جهان را نیز در جوار ملکه محبوبش به خاک سپردند، اکنون قبر ملکه با سنگی کوچکتر در وسط محوطه زیر گنبد و قبر امپراتور با سنگی بزرگتر در کنار آن دیده می¬شود. سبک ساختمانی و سازنده اصلی بنا آنچه مسلم است بنا را باید معرف سبک ایرانی – هندی بدانیم که از عالی¬ترین سرچشمه ذوق و هنر عصر مغولان و دوران صفوی مایه گرفته است. تمام باستان¬شناسان و محققان مختلف که درباره تاج محل تحقیق کرده¬اند معمار اصلی بنا را ایرانی دانسته¬اند. دانشمندان معاصر هند معتقدند که مدل ساختمان تاج محل، مقبره همایون در دهلی و مقبره سکندر لودی است که آنهم در دهلی واقع شده است. سادات لودی اصلاً افغانی بودند و از 1414 تا 1444 در هلی سلطنت کردند، مقبره سکندر عبارتست از یک بنای چهارگوش که هر طرفش را سه طاق تشکیل داده است و از لحاظ معماری و تزئین دارای ارزش مهمی نیست، بدیهی است لودی¬ها برای ساختن بناهای مختلف خود در هنر از معماران و سبک¬های ایرانی (خراسانی) استفاده می¬کرده¬اند، بنای دیگر که مدل اصلی بنای تاج می¬باشد مقبره همایون واقع در محله نظام¬الدین در شهر دهلی نو است، همایون مدتی به اتفاق عیال خود حمیده بانو بیگم معروف به حاجی بگوم در دربار شاه طهماسب بسر برد و پس از بدست آوردن سلطنت به شدت تحت تأثیر هنر و معماری ایرانی قرار گرفت. پس از مرگ همایون در سال 1556، حاجی بگوم میرزا غیاث را مأمور ساختمان بنای مقبره نمود. میرک میرزا غیاث ایرانی بوده و سبک ساختمان مقبره نیز کاملاً ایرانی است. این بنا در وسط باغ بزرگی ساخته شده است و چهار مدخل آن در مقابل چهار خیابان وسیع که از وسط آنها نهر آب می¬گذرد قرار دارد، این خیابانها هنوز هم بنام چهار باغ خوانده می¬شوند. اصل بنا با اسلوبی ایرانی ساخته شده و شامل اختصاصات هندی نیز می¬باشد. این بنای مربع که بر سکوئی وسیع قرار گرفته هر ضلعش را سه طاق تشکیل می¬دهند که طاق وسطی بزرگتر است و مدخل بناست. علاوه براین جبهه خارجی سکوی بنا و فاصله میان طاقهای بنای اصلی از عده زیادی طاق که شبیه طاقنماهای اصفهان است، تشکیل شده که بدون شک از معماری صفوی اقتباس شده است. درباره نام طراح اصلی و معمار بنای تاج اقوال مختلف است و نامهای استاد عیسی ایرانی؛ اهل شیراز و بروایتی اهل اسلامبول، استاد احمد معمار لاهوری و برادرش استاد حمید لاهوری و بالاخره یک نفر و نیزی بنام جرنیمو ورنئو به چشم می¬خورد. اما به شهادت مدارک موجود در هند نه تنها معمار اصلی بلکه هر سه شخصیت طراز اول ساختمان تاج ایرانی بوده¬اند. شاه جهان برای ساختن بنای تاج که می¬خواست در سراسر جهان بی¬نظیر باشد معماران و هنرمندان را از سراسر جهان اسلام به هند دعوت کرد و برای سکونت این استادان و کارگران شهری به گنجایش بیست هزار نفر ممتاز آباد ساخته شد که بعدها به نام تاج گنج معروف شد. ساختمان بنای تاج تا سال 1063 که سال بیست و ششم سلطنت شاه جهان بود طول کشید. این بنا در باغ وسیعی به مساحت 42 آکر (هر آکر 4840 یارد مربع و هر یارد برابر 9/0 متر است) احداث شده و در یک طرفش رودخانه خمبا، شعبه اصلی گنگ جریان دارد. بعضی از درختان این باغ توسط خود شاه جهان کاشته شده و برخی از آن هم قدیمی ترند. مدخل بنای تاج یک دروازه عظیم است که با سنگ سرخ شده و بر سردرهای ایرانی بسیار شباهت دارد. در سه طرف مدخل این دروازه سبک بناهای صفوی آیات قرآنی به خط امانت خان نوشته شده، این نوشته¬ها را نویسنده هنرمند طوری تنظیم کرده است که بیننده از پائین تمام حروف آن را یکسان می¬بیند، این روش در تمام کتیبه¬های تاج بکار رفته بسیار دقیق و با محاسبات ریاضی خاصی اجرا شده است. بنای اصلی به فاصله سیصد متری این دروازه ساخته شده آب نمای بزرگی این دو قسمت را به هم مربوط می¬سازد. سکوی اصلی این بنا که از مرمر سفید است هفت متر بلندی دارد و هر طرفش نیز صدمتر است. در چهار گوشه این سکو چهار مناره یا گلدسته به بلندی 44 متر بنا شده است. گنبد اصلی در روی یک بنای هشت ضلعی ساخته شده و 81 متر بلندی آن است و از منار قطب دهلی، بلندترین مناره موجود جهان ده متر بلندتر می¬باشد. سر در اصلی تاج و طاقهای متعدد اطراف آن شباهت زیاد به سردرها و طاقهای بناهای صفوی در اصفهان دارد، بقول گونتز فرق اساسی در این است که در اینجا از مرمرهای عالی مکران استفاده کرده¬اند و روحیه پرزرق و برق ایرانی در نهایت اوج خود به نمایش گذاشته شده است. بطور کلی باید گفت تقلیدی کامل از بناهای صفوی است. اختلاف اساسی چهار آلاچیق یا گنبد کوچک است که در چهار طرف گنبد اصلی بر مبنای معماری راجپون ساخته¬اند. و البته با این دخل و تصرف به زیبائی بنا لطمه فراوان وارد ساخته¬اند. بنای اصلی تاج، هشت ضلعی است و دور تا دور رواق اصلی هشت اطاق وجود دارد که همه با هم مربوطند. تمام دیوارهای داخلی نیز از مرمر ساخته شده¬اند. آزاره¬ها از سنگهای مرمر بسیار خوبی که حاوی نقش¬های برجسته (گل و بوته) می¬باشند درست شده و همه حواشی را با اشکال هندسی زیبا و مصالح گرانبها از قبیل زمرد، یاقوت کبود، عقیق و یشم مزین ساخته¬اند، بدیهی است بخش بزرگی ازین سنگهای گرانبها به غارت رفته و جایش خالی است. کتیبه¬های سردرها و داخل گنبد همه به خط امانت خان است و ارتفاع گنبد مانند گنبد مسجد شاه بقدری است که انعکاس صدا به وضع جالبی دوباره به گوش می¬رسد و لحظه¬ای نیست که این آزمایش صدا را در زیر گنبد قطع گردد. درست در وسط محوطه زیر گنبد مدفن بانوی تاج قرار دارد. و در پهلوی آن متمایل به طرف چپ قبر شاه جهان دیده می¬شود. که سنگ بزرگتری دارد. شاه جهان می¬خواست که برای خود در طرف دیگر رودخانه خمبا مقبره¬ای مانند تاج محل بسازد ولی پسرش او رنگ زیپ که در هشت سال آخر عمر وی سلطنت می¬کرد. دستور داد که جسد پدر را در جوار گور مادر دفن کنند و از ساختن چنین مقبره عظیمی خودداری کرد. دور تا دور مقبره را یک دیواره دو متری از سنگ مرمر مشبک با تزئینات بسیار عالی احاطه کرده، که آن نیز هشت گوش است. این دیواره مرمرین جانشین یک پوشش گرانبهای زرین شده است که اکنون وجود ندارد. دو طرف بنای تاج دو بنای دیگر وجود دارد با اندک توجه به اسلوب کلی ساختمان، طاقنامه¬ها و تزئینات و نقاشیهای ایرانی این بنا که به بناهای صفوی در اصفهان و قزوین شبیه است نفوذ کامل معماری و هنر ایرانی را در ساختمان این بنا می¬توان مشاهده کرد. در خاتمه لازم است از یک بنای معروف دیگر که به تقلید تاج محل ساخته شده نام ببریم، اورنگ زیپ پسر و جانشین شاه جهان در سال 1089 در اورنگ آبادکن مقبره¬ای برای زن خود بی¬بی رابعه دورانی ساخت که در نتیجه نفوذ سبکهای محلی فقط سایه کم¬رنگی از تاج محل است و هیچیک از جنبه¬های عظمت و لطافت تاج محل را در بر ندارد ولی نمی¬توان منکر امتیاز و دلچسب بودن این آخرین بنای ایرانی در هند شد. نویسنده: خانم مهندس مسروری جنت