پوشش گنبد در ایران پیشینه ای دیرینه دارد. کمبود چوبهای استوار و کشیده که در حقیقت عنصر اصلی پوشش تخت است، سبب شده است که پوشش سغ رواج پیدا کند و بخصوص در دهانه های وسیع تر جای پوشش تخت را بگیرد.

پوشش بر دو نوع است:
1- پوشش تخت که با تیر چوبی و سنگ و غیره انجام می شود و چون مسطح است به آن تخت گویند.

2- پوشش سغ که منحنی شکل است.

تعریف هندسی گنبد
در تعریف هندسی ، گنبد مکان هندسی نقاطی است که از دوران چِفدی مشخص حول یک محور قائم به وجود می آید.
اما در زبان معماری : گنبد پوششی است که بر روی زمینه ای گرد برپا شود.

برای دانلود و توضیحات بیشتر به ادامه مطلب مراجعه نمائید…

گنبد از سه قسمت تشکیل شده است :
1ـ گنبد خانه یعنی زمینه گنبد
2ـ بَشن = هیکل یعنی قسمتی که روی زمینه ته رنگ به صورت مکعب بالا می آید و یک یا دو طرف آن باز است ( در گنبدهای قبل از اسلام هر چهار طرف به دهانه های باز منتهی می شد.)
3ـ چپیره = جمع شده

 

از آنجائیکه در معماری ایرانی بندرت به ته رنگ گرد بر می خوریم و معمولاً قسمت انتهائی بشن به شکل ، مربع و گاهی مستطیل است با چپیره کردن آنرا تبدیل به دایره می کنند بعد گنبد روی آن سوار می شود. به همین دلیل مرحله چپیره شدن در گنبدسازی شایان توجه است زیرا امکان داشتن زمینه گرد است که اجرای نهایی پوشش گنبد را میسر می سازد . معمولاً در نقشه هائی که پوشش به صورت گنبد طراحی می شود زمینه را به شکل مربع در نظر می گیرند تا به سادگی بتوان آنرا تبدیل به 8 و 16 و 32 و بالاخره دایره کرد.

گنبد سازی در ایران بندرت روی زمینه مستطیل نزدیک به مربع هم اجرا شده است در این صورت مستطیل تبدیل به 6 و 12 و سپس بیضی نزدیک به دایره می شود و گنبد روی بیضی قرار می گیرد . به این نوع گنبد که مقطع افقی آن به جای دایره بیضی است کُمبیزه گفته اند . از نمونه های این نوع گنبد با ته رنگ بیضی مسجد حاج رجبعلی تهران و امامزاده زید بن علی در ورامین قابل ذکرند.

چپیره :
چپیره سازی در گنبد به دو بخش عمده تقسیم می شود :
ـ گوشه سازی = گوشه بندی
ـ شکنج = چین و چروک
ـ گوشه سازی یا گوشه بندی یعنی ساختن و تبدیل کردن شکل چهار گوشه بشن به هشت گوشه و به ترتیب 16 و 32 و 64 گوشه و بالاخره دایره و با تبدیل کردن شکل مستطیل نزدیک به مربع به 6 و 12 گوشه و بالاخره بیضی است. البته با استفاده از کاربندی، انواع زمینه های مرسوم در معماری ایرانی را می توان به نحو مطلوب تبدیل به دایره کرد.

 

چپیره:

مراحل تبدیل زمینه مستطیل به بیضی نزدیک به دایره و مربع به دایره را در گنبد سازی چپیره گویند.

در پیش از اسلام، دوران ساسانی در نوعی از گوشه سازی زمینه را به هشت و نیم هشت تبدیل می کردند. وقتی آنها را خرد می کردند گوشه ها را به صورت فیلپوشهایی که حالت نصف قیف داشتند پر می کردند و اصطلاحاً آنها را می نماندند. در این مورد ارتفاعها زیاد می شوند.

 

در جاهایی که می خواستند ارتفاعها کمتر شود زمینه را به هشت تبدیل می کردند.

گوشه سازی خود شامل دو بخش است :
1- اسکنج یا سِکُنج
2- ترمبه یعنی جمع شده
اولین گوشه سازیها توسط چوب انجام شده و حتی خود گنبد هم با چوب اجرا گشته است . بهترین موارد مثال را در ابیانه می توان دید.

دراراک هم در کاروانسرای حاج علیقلی نمونه دیگریست .کاروانسرای کاشانی هم ( در اراک ) به هـمین طـریقه سـاخته شده است . طـرز اجـرا چنین بوده که چـوبها را در گوشـه های بـشن سوار می کردند و هـمین طور روی هم می چیدند تا مثل سبد جمع می شد و به صورت گنبد چوبی در می آمد.

چوبهای موجود در ایران از استحکام کافی برخوردار نیست و معمولاً برای پوشش دهانه های 2/5 تا 3 متر به کار می رود به همین دلیل در معماری پیشین ایران در زمان هخامنشیان برای پوشش تخت جمشید از جبل عامل لبنان درختهای کنار بسیار قطور و مرتفع را آوردند . چون این حمل و نقل چوبها مستلزم هزینه ای سنگین بود در دوران اشکانی این کار متروک شد و به جای پوشش تخت از پوشش سغ استفاده کردند.

در بازه هور خراسان بین خواف و نیشابور گنبدی دیده می شود که گوشه سازیهای آن با چوب ساخته شده و خود گنبد با سنگ لاشه . بنا متعلق به اواخر دوران اشکانی یا اوایل ساسانی است و در مجموع ناچیزتر از آنست که ما را به قضاوتی کلی در این باب رهنمون نماید . لذا از گنبدهائی که همه مصالح آن از چوب بوده فقط خاطره هائی باقیست . شاید ابیانه بهترین تجلی گاه آن باشد.

گوشه سازی با چوب نیز به تدریج در بسیاری از نقاط ایران متروک شد و علت عمده و اصلی آن موریانه خیز بودن زمین های ایران داخلی بوده و هست.
قدیمیترین نمونه بجای مانده از گوشه سازی با چوب در بازه هور است که قبلاً اشاره شد . در فهرج یزد هم با اینکه منطقه به شدت موریانه خیز است زیارتگاهی به چشم می خورد که گوشه سازی پوشش آن ، از چوب بوده است .
نمونه دیگری از گوشه سازی با چوب بقعه شاه نعمت الله ولی در کرمان است.

بطوریکه گفته شد نوع اول گوشه سازی اسکنج است. اسکنج متشکل از دو طاق اریب است که همدیگر را در یک نقطه قطع کرده باشند . شیوه زدن طاق ممکن است بصور مختلف رومی ، ضربی ، چپیله ( لاپوش و تیغه ای ) باشد در هر حال تقاطع دو طاق این نوع گوشه سازی را به وجود می آورد. ذکر این نکته ضروری است که بارهای وارد بر گنبد به این گوشه ها منتقل نمی شود. به همین دلیل هم ، نوع اجرای گوشه سازی تأثیری در چگونگی افزیر گنبد ندارد.

افزیر: استخوان بندی، استراکچر (در انگلیسی)

 

ترمبه = سرمبه= سلمبه (جمع شده)
نوع دوم گوشه سازی به صورت ترمبه است در هیچ یک از لغت نامه های ایرانی به کلمه ترمبه بر نمی خوریم . لغتی به صورت ترکیب طاق و طرمب آمده است که معنای آنرا پشت هم اندازی و طاق روی طاق سوار کردن نوشته اند حال آنکه خود لغت ترمبه به معنی ، یک چیز جمع شده ، عمده ، پیش آمده ، تریده ( به طرف جلو سریده شده) است . در واقع ترمبه همان معنی اسکنج را دارد که کنج پیش آمده باشد.
ترمبه بر تصویر سکنج به چهار طریقه پوشش می شود : 1ـ گوشه سازی با چوب به شکل جلو آمده که حالت خاص و استثنائی ترمبه تلقی می شود . و سه طریق دیگر به شکل سغ یعنی پوشش منحنی شکل است که شامل فرمهای زیر می شود :
1ـ فیلپوش
2ـ ترمبه پتگین = پتکین
3ـ ترمبه پتگونه یا پتکانه ( پتکانه صحیح تر است)
فیلپوش
برای اجرای فیلپوش مثل صدف حلزون از گوشه( نقطه صفر) شروع می کنند و لایه های طاقی را روی همدیگر می پوشانند و سوار می کنند تا به حد مطلوب برسد (تاقهای متحد المرکز).
در واقع فیلپوش به پوشش گوشة دیوار که از کنج شروع می شود و بین دو دیوار متقاطع قرار می گیرد اطلاق می شود . در قلعه دختر فارس ترمبه گنبد را به شکل فیلپوش زده اند ، نمونه خوب دیگر که هم اکنون نیز قابل مشاهده است ، گنبد کوچک بی بی شهربانو نزدیک ری است ، بنا تعلق به دوران آل بویه دارد . زیر گنبد کوچک را با لایه های آجری مثل چپیره روی هم چیده اند تا به نقطه مورد نظر برسند.

 

آتشکده فیروزآباد، نمونه گوشه سازی فیلپوش

 آتشکده نیاسر، گوشه سازی به گونه فیلپوش

ترمبه پتگین = پتکین
پتکین نوعی گوشه سازی است به معنی پیش آوردن تدریجی دیوار. (پیش آمدگی آجر)
در خوزستان به خصوص دزفول برای این نوع گوشه سازی لغت زیبای (تونگان ) یا (تونجه) را به کار می برند.
در خوزستان گوشه های دیوار را اول پخ می کنند، بعد از بالا آمدن دیوار از ارتفاع معینی که موجب اختلال در رفت و آمد نشود دوباره آجرها را پیش می کنند تا به صورت مکعبی که در نقشه اصلی لازم آمده در آید . به این پیش آمدگی تونگان ( تونگون ) می گویند.
بهترین نمونه های گوشه سازی پتگین را در ناحیه کُمش، سمنان ، دامغان ، بسطام و قسمتهائی از غرب خراسان می توان دید.

گنبد زنگوله دامغان، گوشه سازی پتگین

ترمبه پتگونه یا پتکانه (پتکانه صحیح تر است)
شکل پتکانه به چند ردیف طاقچه می گویند که روی هم سوار شده و جلو آمده باشند تا ترکیب گوشه بندی را کامل کنند . مثلاً در صفه صاحب مسجد جامع اصفهان چند ردیف طاقچه روی هم سوار شده اند که شبیه به مقرنس شده اند ولی در واقع مقرنس نیستند. اغلب ترمبه ها را تا قرن چهارم هجری پتکانه می کردند . پتکانه معنی کانه یا طاقچه روی طاقچه را می دهد. ( که به آن طاقچه بندی هم می گویند).

کانه=کنه : به معنی سوراخ و دهانه است.
کنه به معنی نیم گنبد است به تورفتگی های سردر هم می گویند مثل ورودی خانه ها زیرا اکثراً پوشش این فضا به صورت نیم گنبد است بنابراین کنه پوش نامیده می شود.

ایوان جنوبی مسجد جامع اصفهان
نمونه کامل اجرای پتکانه

 

و….

 

تصاویر فایل:

 

خرید آنلاین:

در پایان خرید ، لینک دانلود فایل نمایش داده می شود و به ایمیل شما ارسال خواهد شد. راهنمای خرید و دانلود فایل

• فرمت فایل: pptx – حجم فایل: 4 مگابایت
• برای دانلود مقاله های بیشتر در موردآشنایی با معماری اسلامی اینجا را کلیک نمائید.