برداشت از بناهای تاریخی - مرمت و احیاء کاروانسرای میاندشت 46 اسلاید | گروه معماری پارساکد

كاروانسرا در ايران:
پيشينه:
اعراب چاپار خانه هاي پيش از اسلام را رباط ميگفتند. قديميترن كاروانسراهاي موجود در ايران مربوط به دوره ساساني است.
اين كاروانسراها با لاشه سنگ وملات گچ وگل ساخته شده اند.در دوره اسلامي بيشترين كاروانسراها از دوره سلجوقي به بعد است در دوره ال بويه وال زياركاروانسراي چنداني نداريم.رباط ماهي قديميترين رباط اسلامي است(چهار ايواني). كاروانسراهاي قديمي دو ايواني و به تدريج چهار ايواني شده اند. تزيينات كاروانسراهاي قديميتر بيشتر با اجر و جديدتر كاشي نيز استفاده شده است. رباط شرف در جاده مشهد به مرو (سرخس) (قرن5و6 )مربوط به دوره سلطان سنجراست و چهار ايواني است .گفته ميشود كه رباط ابگينه همان جاي رباط شرف در قديم ساخته شده است. رونق كاروانسرا در ايران تا جاييست كه جاده ابريشم رونق دارد و مشاهده ميشود كه در دوره تيموري جاده ابريشم از رمق مي افتد.

كاروانسرا معماري چند منظوره دارد:يعني دران واحد هم قلعه بازار تجاري و نظامي است . براي تامين اب اب انبار داشته است و بيشتر جلو سر دربوده است. از دوره صفوي و بيشتر قاجاري كاروانسراها داراي تاسيسات فاضلاب ميشوند از صفوي به پيش سيستم گرمايشي بخاري ديواري ولي از قاجار به بعد بخاري حلبي هاي چوب سوز ميباشد. بخاري ديواري غير از كار گرمايشي كار تهويه هوا را نيز انجام ميداده است.

برای دانلود و توضیحات بیشتر به ادامه مطلب مراجعه نمائید…..

بخشی از مطالب:

در يك تقسيم بندي كاروانسرا ها به برون شهري و درون شهري تفكيك ميشوند.
كاروانسراهاي با حياط مركزي به انواع زير تقسيم ميشوند: (دو نوع اول بيشتر حالت دفاعي داشته اند)
1-       مدور: كاروانسراي زين الدين(صفوي و قاجاري)اين كاروانسرا داراي پلان مدور است
2-       چند ضلعي:بيشتر داراي پلان هشت ضلعي هستند
3-       دوايواني و چهار ايواني با پلان مربع و مستطيل
4-       با تالار ستون دار:(مانند عسكر اباد تهران-قم وخاتون اباد سمنان –گرمسار)
5-       داراي پلان متفرقه:اكثرا در مناطق كوهستاني مانند شاه عباسي جلفا در اذربايجان
فضاهاي كاروانسرا:

1- سردر
2- هشتي
3-حجره هاي بيروني (مغازه )
4- اتاق هاي داخلي
5- اصطبل
6- اتاق كاروانسرا دار يا چراغدار
توضيح:

حجره هاي داخلي تا دوره قاجار در نداشته و با پارچه ضخيم كرباس پوشيده ميشده است. اين حجره ها گاهي اوقات پنجره كوچكي رو به اصطبل داشته كه هم گرماي اصطبل را وارد حجره ميكرده و هم صاحب اسب بر حيوان خود ديد داشته است.
اصطبل براي اسكان دام ها بوده و سكوهايي داشته كه انها را باربند ميگفتند و اين سكو ها شومينه داشته و براي اسكان افراد عادي و صاحبان دام بوده است. كاروانسراي عباسي اهوان كنار كاروانسراي سنگي و كاروانسراي مياندشت اين سكوها را در اندازه بزرگتري دارد. اما اخيه حلقه هايي در زير سكوا براي بستن دام بوده از جنس چوب اجر و سنگ كه مالبند هم ميگفتند. ورودي اصطبل ها اكثرا پخ است مانند كاروانسراي مزينان و اين كار ورود را راحتتر ميكرده است. تا قبل از دوره صفوي ورودي اصطبل از گوشه هاي حياط صورت ميگرفته اما بعدا عوض شده (نه همه كاروانسراها) مانند كاروانسراي ونداده اصفهان-كاشان

رباطهای خراسانگستردگی سرزمین ایران از دیرباز ضرورت احداث راههای تجاری و مجموعه های وابسته به آن را گریز ناپذیر نموده است. میل های راهنما،رباط، کاروانسرا و آب انبارها از ضروری ترین بناهای مربوط به راه و سفر در ایران میباشند.خراسان بزرگ به عنوان گذرگاه تجارتی شرق ایران و به خصوص مهم ترین معبر جاده ی ابریشم و در دوران اسلامی به عنوان مرکز زیارتی شیعیان دربردارنده ی آثار تاریخی بسیاری در زمینه ی راه و سفر می باشد . این نوشتار نگاهی است اجمالی به تاریخچه و ویژگیهای کاروانسراها در ایران و معرفی مختصری از مهم ترین رباطهای خراسان رضوی .بی گمان فکر تأسیس ایستگاههای راهداری متعلق به داریوش بزرگ است او برای حل مشکل اداره ی سرزمین پهناور ایران یک سیستم ارتباطی گسترده با راهداریهای متعدد بوجودآورد تا ارتباط ایالت های تابعه با مرکز حکومت را آسان نماید و این تأسیسات در طول زمان به رباطها و کاروانسراهای بعدی تبدیل شدند و علاوه بر کارکرد اداری و دولتی کاربردهای تجاری و مسافرتی پیدا کردند .هرودت از یکصد و یازده بنای بین راهی میان بابل و شوش در دورۀ هخامنشیان یاد می کند.۱ریشه یابی کلماتی مانند «ساباط » «رباط» و «کاربات» ایرانی بودن منشاءکاروانسراها را ثابت میکند چنانکه کاربات متشکل از کاروان و بات بوده که معنی آن خانه ی کاروان میباشد همچنین «بات» در انتهای کلماتی چون « ساباط » و « خرابات» به معنی خانه و بنا می باشد.«رباط » منحصراً به ساختمانهای کنار راه و بویژه بیرون از شهر و آبادی اطلاق میشود و از روزگاری کهن به زبان تازی راه یافته وحتّی از آن فعل نیز ساخته اند و « ارباط» به معنای منزل گرفتن و آسودن در میان راه به کار میرود. ساختمان رباط معمولاً دارای حوض ، آب انبار و اطاقهای متعدد گرداگرد حیاط می باشد.

کاروانسرا مشتق ازکاروان یا کاربان به معنی گروه مسافران (قافله)است که گروهی مسافرت میکردند و سرای به معنی خانه ومکان هر دو کلمه مشتق از پهلوی ساسانی است.
۳ کاربات پیش از اسلام به جای کاروانسرا به کار می رفته واز لحاظ ساختمان شبیه رباط است ، اما کاروانسرا به رباطهای بزرگ و جامع چه در بیرون و چه درون شهر گفته می شود که علاوه بر اطاق و ایوان دارای باره بند ، طویله ،انبار ،آب انبار و سردر دو طبقه که اطاقهای بالای آن به کاروانسالاراختصاص داشت ، می باشد.
۴ کاروانسراها یا رباطهای بزرگ به خصوص در بین راههای دور و بیابانی دارای دو یا چند برج دیده بانی و نگهبانی به صورت مدور یا نیم دایره بودند که دوکارکرد داشتند:دفاعی واستحکام بخشی بنا.اگر چه از کاروانسرهای پیش از اسلام اطلاعات اندکی در دست است اما در دوره ی ساسانی به علت اقتصاد وسیع و گسترده، کاروانسراهای بسیاری به خصوص در مسیر جاده ابریشم ساخته شد که نمونه ی آن رباط انوشیروان بین جاده سمنان و دامغان می باشد.ساختن رباط در اوایل دوره ی اسلامی نیز اهمیت فوق العاده ای برای حاکمان داشت از جمله آثار این دوره رباط ماهی در مسیر مشهد – سرخس می باشد و از قرن پنجم هجری که عصرشکوفایی هنرو معماری اسلامی است رباط زیبای شرف به یادگار مانده استاوج هنر معماری و عصر طلایی رباط سازی ایران مربوط به دوره ی صفویه می باشد ، چنانکه اکثر رباطهای به جا مانده از دوران پیشین متعلق به دورۀ صفوی و حتی معروف به رباط عباسی می باشد و در همین دوره کاروانسراهای درون شهری با کاربردی نظیر میدان بارهای امروزی شکل گرفتند

معماری کاروانسراها در دوره های مختلف تابع شرایط محیطی ، مصالح ساختمانی محل ، منطقه جغرافیایی و فرهنگ و باورهای عمومی بوده و عموماً دارای باره بندها ، اتاقها ، اصطبلها، برج ها و آب انبارهایی که مجموعاً درون یک حیاط بزرگ محصور اند ، می باشند. کاروانسراهای ایران از نظر معماری به دو دسته کلی ِکاروانسراهای پوشیده ی مناطق کوهستانی و کاروانسراهای حیاط دار دشتهای مرکزی تقسیم می شود . کاروانسراهای حیاط دار که بیشترین فراوانی کاروانسراهای ایران را تشکیل می دهند دارای انواع مختلفی چون ؛ مدور ،چند ضلعی ، دو ایوانی ، چند ایوانی و تالار ستوندار می باشند.۵● رباطهای خراسانیوسف کیانی تعداد کاروانسراهای خراسان بزرگ را چهل بنا ذکر نموده که برخی ویران و برخی باز سازی شده می باشند.از جمله این بناهای با ارزش تاریخی فرهنگی میتوان به ارزش تاریخی فرهنگی

به موارد زیر اشاره نمود:

رباط ماهی در مسیر سرخس ازدوره غزنویان

رباط شرف در مسیر سرخس از دوره سلجوقی

رباط زعفرانیه در سبزوار از دوره سلجوقی

رباط سپنج از دوره ایلخانی

رباط میاندشت سبزوار از دوره صفویه

رباط مزینان از دوره صفویه

رباط رباط دربند در فردوس از دوره صفویه

رباط صالح آباد سبزواراز دوره صفویه

رباط فخر داود مسیر نیشابور از دوره صفویه

رباط سنگ بست فریمان از دوره صفویه

رباط شاه عباسی تربت حیدیه از دوره صفویه

رباط قدمگاه از دوره صفویه

در مسیر یکی از جاده های فرعی جاده ابریشم در ایالت قومس بین میامی و عباس آباد روستای میاندشت واقع شده است . در کنار دهکده میاندشت که در حال حاضر خالی از سکنه می باشد سه کاروانسرای متصل به هم ، سه آب انبار ، یک حمام ، چاپارخانه ، تلگراف خانه وجود دارد که در مجموع به نام کاروانسراهای شاه عباسی میاندشت نامیده می شوند . از سه کاروانسرای مذکور یکی در زمان شاه عباس اول به وسعت ۲۵۰۰ متر عرصه به صورت چهار دیوانی و دو کا روانسرای دیگر مربوط به دوره قاجاریه به صورت چهار ایوانی یکی به وسعت ۱۰ هزار متر و دیگری به وسعت ۸ هزار متر عرصه وجود دارد
صنیع الدوله در کتاب مطلع الشمس در مورد کاروانسرای میاندشت چنین گفته است : « میاندشت ، این بنای عظیم طوری ساخته شده است که کاروان های متعددی می توانستند در آن جای گیرند » . در سه کاروانسرای میاندشت حدود دو هزار مسافر زائر می توانستند سکونت نمایند . هر سه کاروانسرا به صورت حیاط مرکزی و چهار ایوانی ساخته شده اند . از سه آب انبار میاندشت ، دو آب انبار در زمان قاجاریه احداث شده و دیگری مربوط به دوره صفویه میباشد.
حمام مربوط به کاروانسرای صفویه در سال های گذشته توسط باستان شناسان کاوش و پی گردی شد . چاپارخانه و تلگراف خانه نیز مراحل حفاظت آن طی گردیده است . از ده میاندشت تنها حصار دور آن باقی مانده و بناهای داخلی آن تخریب شده اند . متون تاریخی و سفرنامه ها یکی از منابع عمده ای هستند که در شناخت گذشته میاندشت می توانند بسیاری از حقایق را روشن نمایند.
و……..

تصویر برخی از اسلایدها: